«Τη λένε Κάρλα»

«Η γυναίκα μου έβαλε πρόσφατα μια παλιά κουβέρτα σε ένα χαρτόκουτο, και τώρα σε μία από τις γάτες μας αρέσει να κοιμάται μέσα του. Είναι το κάστρο της. Τη λένε Κάρλα.» Διάβασα αυτό το σχόλιο κάτω από το βίντεο ενός γιαπωνέζικου ambient άλμπουμ της δεκαετίας του ’80. Πολλά από τα σχόλια του βίντεο είναι τέτοιου τύπου, μα το συγκεκριμένο με αιφνιδίασε. Ήταν μια στιγμιαία παρέκβαση από την τελείως άγνωστη σε εμένα ιστορία της ζωής αυτού του ανθρώπου, που εμφανίστηκε και έσβησε ξαφνικά σαν μικρό φυσικό φαινόμενο. Ταυτόχρονα, για τους γατόφιλους και τους γατομανείς, απευθύνεται σε κάτι θεμελιώδες: ελάχιστα πράγματα προξενούν τόση ζεστασιά όσο η εικόνα μιας γάτας που γλείφεται νωχελικά, ασφαλής στο μικροσκοπικό, προσωρινό της βασίλειο.

Το σχόλιο μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο πηγαίο, οι προθέσεις του συγγραφέα καλλιτεχνικές ή όχι, τα likes που θα πάρει λίγα ή πολλά. Όλα αυτά δεν είναι και τόσο σημαντικά. Η πρόσβαση στις προθέσεις του συγγραφέα, το κατά πόσο έχουμε να κάνουμε με σκέτη αναπαραγωγή του ίδιου σχολίου που αντιγράφηκε από κάπου αλλού, το εάν εκτιμήθηκε δεόντως από τους πέντε ή πέντε χιλιάδες ανθρώπους που χάνουν την ώρα τους διαβάζοντας σχόλια σε μουσικά βίντεο, όλες αυτές οι ιδέες είναι τελείως αδιαφανείς. Πάντα ήταν, μα τώρα το ίδιο το καθεστώς της διαφάνειας αλλάζει ριζικά: η δικτύωση είναι ένα περιβάλλον στο οποίο η δυνατότητα αναφοράς σε ένα αρχικό αντικείμενο ή κατάσταση χάνεται ανεπανόρθωτα, όπου το μόνο που υφίσταται είναι σύνολα από πράγματα και προτάσεις που είναι φτιαγμένα αποκλειστικά από επιφάνειες, και που αναπαράγονται ακατάπαυστα. Το βάθος εξαφανίζεται, η δικτύωση είναι το βασίλειο της φαινομενικότητας. Υπό την έννοια αυτή, η διαφάνεια για την οποία γίνεται τόσος λόγος είναι μια λέξη αρκετά ανούσια, αφού εκλείπουν τα κριτήρια της αλήθειας που θα τη νοηματοδοτούσαν.

Τι μένει τότε να ειπωθεί για αυτό το σχόλιο; Ποιο μπορεί να είναι το ερώτημα; Ίσως το εξής: τι είναι αυτό το σχόλιο, όχι στην ουσία του μα ως φαινόμενο, σε ποια γενική κατηγορία δραστηριότητας υπάγεται; Πού αλλού, εάν όχι στην τέχνη; Να γιατί: 1. δεν αποσκοπεί σε κάτι· το αντεπιχείρημα ότι στοχεύει στα likes έχει ισχύ για όλα τα τεχνουργήματα ασχέτως του πώς φτιάχτηκαν, αφού όλα τα δημιουργήματα απευθύνονται και αποτιμώνται, αλλιώς δεν μπορούν να διερευνηθούν. 2. Δεν αναλύει, αλλά δείχνει μια υπαρκτή κατάσταση, με βασικό αποτέλεσμα τη δημιουργία συναισθημάτων. Συναισθήματα με την ευρεία έννοια, μπορεί να αντιτείνει κανείς, δημιουργούνται από όλες τις εκφορές. Όμως η δημιουργία συναισθημάτων δεν είναι μια ψηφιακή (δηλ. ασυνεχής, on/off) διαδικασία στην οποία μετέχουν κάποιες εκφορές ενώ άλλες όχι, αλλά ένα βαρυτικό κέντρο νοήματος ανάμεσα σε άλλα, στο οποίο υπάγονται οι εκφορές των οποίων το βασικό αποτέλεσμα είναι αυτή η δημιουργία. 3. Κατ’ επέκταση -όπως είναι γνωστό εδώ και καιρό, από τον ίδιο τον μοντερνισμό- η τέχνη δεν χρειάζεται να ασχολείται με, ή να προξενεί το υψηλό ή το ωραίο. Οτιδήποτε εκφράζεται ενώ δεν «χρειαζόταν» να εκφραστεί, είναι κατά κάποιον τρόπο τέχνη (ο ορισμός είναι ευρύς και τετριμμένος, όμως απαραίτητος. Δεν είναι ο μοναδικός).

Οι μορφές τέχνης όπως το καθημερινό χιούμορ, οι εκλεπτυσμένες δηλώσεις ή ο βραδινός χορός ήταν μέχρι τώρα από τη φύση τους εφήμερες. Τι συμβαίνει όταν όχι μόνο γενικεύονται, αλλά επιπλέον καταγράφονται όλο και παραπάνω; Με μία έννοια, το παλιό όραμα που θέλει να καταργήσει τον διαχωρισμό μεταξύ τέχνης και ζωής μοιάζει να πραγματώνεται σταδιακά, όμως πραγματώνεται εντός μιας θεαματικής, καταναλωτικής κοινωνίας, οπότε ως κατανάλωση και θέαμα. Όλοι (τέλος πάντων, οι περισσότεροι πολίτες των δυτικών κοινωνιών) αποκτούν πρόσβαση σε πλατφόρμες που τους επιτρέπουν τη δημόσια ή ημιδημόσια έκφραση των συναισθημάτων τους. Είναι όμως αναπόφευκτο ότι η περισσότερη από αυτήν την τέχνη, ιδίως την εφήμερη και εξωθεσμική σαν τα σχόλια, τις φωτογραφίες και τα memes, θα είναι ποιοτικά ασήμαντη. Επίσης αναπόφευκτο είναι ότι θα είναι όλο και περισσότερη, και θα την προσλαμβάνουμε σε όλο και μεγαλύτερες ποσότητες.

Ένας κάτοικος της Αθήνας βλαστημάει στη θέα ενός περιστεριού, όμως ενθουσιάζεται βλέποντας κάποιον παπαγάλο που ξέφυγε από το κλουβί του να κάθεται στα κλαδιά που κρέμονται πάνω από την πλατεία της γειτονιάς του, αβέβαιος μέσα στην νέα, φρικτή ελευθερία του. Ένας κάτοικος κάποιας πόλης της χώρας απ’ όπου προέρχεται ο παπαγάλος θα ενθουσιαζόταν στη θέα του περιστεριού, και θα έδιωχνε εξοργισμένος τον παπαγάλο. Η συνήθεια είναι ισχυρή δύναμη στη ζωή – κάποιοι θα έλεγαν η ισχυρότερη. Οι τόνοι τέχνης με τους οποίους βομβαρδιζόμαστε καθημερινά καθιστούν την τέχνη και την έκφραση τετριμμένες, επειδή επιμένουν ότι αυτές πρέπει να καταγραφούν και να επικοινωνηθούν ευρέως. Όμως οι άνθρωποι, ή τουλάχιστον οι άνθρωποι της κοινωνίας μας, έτσι όπως εναντιώνονται καταρχήν στην καταραμένη ιδέα του ορίου, δεν θα σκεφτόντουσαν ποτέ να μην εκφραστούν, όπως επίσης δεν θα τους περνούσε από το μυαλό να μην καταγράψουν το προϊόν της έκφρασής τους, αφού είναι μοναδικό σαν τους ίδιους. Οφείλουν να αρχειοθετήσουν τα πάντα, στον βαθμό που η δυνατότητα αρχειοθέτησης υφίσταται αντικειμενικά. Οι εικόνες μακαρονάδων σε τραπέζια με καρό τραπεζομάντηλα που ποστάρονται στο facebook είναι τέχνη. Απλώς είναι κακή, τετριμμένη τέχνη, και σε αυτές τις ποσότητες μάς κάνει να βδελυσσόμαστε λίγο λίγο την τέχνη συνολικά – και το ίδιο ισχύει, γενικότερα, για τη λεγόμενη επικοινωνία.

Πώς να φανταζόταν κανείς ότι το αποτέλεσμα τού να γίνουν όλοι καλλιτέχνες δεν θα είναι η ελευθερία έκφρασης, η αυτοπραγμάτωση, η αυτονομία κ.λπ., αλλά ο κορεσμός της ίδιας της τέχνης και το τσαλαβούτημα στην ασημαντότητα του συγχρονικού· των τόσων μορφών κακής απειρίας; Διασκεδάζουμε πράγματι μέχρι θανάτου, και η απειλή αυτή είναι τουλάχιστον εξίσου σημαντική με τις πανδημίες, τις πολιτικές της λιτότητας, την κλιματική αλλαγή, τη μισαλλοδοξία, τις γεωπολιτικές αναταραχές και τις καταπιέσεις που ξεφυτρώνουν σαν μανιτάρια κάτω από όλα αυτά τα πλουμιστά δέντρα με τους καρπούς της γνώσης και της εξουσίας.

Μα να που καταλήξαμε πάλι στη συχνά κακοφωτισμένη λεωφόρο της κριτικής, ενώ ξεκινήσαμε από ένα μικρό, συγκινητικό σχόλιο της μιας σειράς, κάτω από ένα βίντεο ενός γιαπωνέζικου ambient άλμπουμ της δεκαετίας του ’80. Τα πράγματα δεν είναι μονοδιάστατα, και οι κίνδυνοι έρχονται πάντα σε ζεύγη. Το να βλέπει κανείς τον άνθρωπο να παριστάνει τον γυμνό, όπως παρουσιάζεται φλυαρώντας ασταμάτητα στον δικτυακό κόσμο, μπορεί να προξενήσει απέχθεια· μα μπορεί και να προξενήσει πού και πού θαυμασμό για την τόση αναίτια ομορφιά, γνώση και καλοσύνη για την οποία είναι ικανός.

δημοσιεύτηκε αρχικά στο περιοδικό yusra #6